Najwyższe wzniesienie Wzgórz Strzelińskich (Wzgórz Niemczańsko – Strzelińskich), położone na wysokości 393 m n.p.m. Węzeł szlaków turystycznych. W czasach prehistorycznych Gromnik mógł być miejscem kultu pogańskiego, podobnie jak Ślęża. Z późniejszych czasów zachowały się ślady grodziska – od VIII do V w. p.n.e. znajdował się tu gród kultury łużyckiej. W wiekach IX - X n.e. znajdował się tu gród Ślężan, następnie tereny te dostały się pod wpływy czeskie. Obszar ten miał powierzchnię 2 - 2,5 ha; był więc niewielki, ale świetnie ufortyfikowany wałami o drewniano-ziemnym trzonie z obłożeniem obrobionymi kamieniami, gdzieniegdzie przechodzącymi w kamienny mur. Ponadto archeolodzy znaleźli pozostałości przedpiastowskiej kamiennej rotundy, prawdopodobnie chrześcijańskiej kaplicy, przypuszczalnie najstarszej na polskich ziemiach. W środku ruin wieży zamku odkryto tajemniczy murowany kamienny krąg z dwiema wnękami (absydami). Rotunda ma 6 m średnicy, a zachowane do wysokości 1 m mury mają grubość 1 m. Zbudowano ją z miejscowego granitu. Rotunda stała w środku grodu. Domniemywa się, że gród został zniszczony przez Mieszka I ok. roku 990. Od X do XV w. Gromnik był niezamieszkany, wskazuje na to m.in. całkowity brak ceramiki z tego okresu w materiałach kopalnych. W średniowieczu w 1427 r. górę zamieszkali rycerze von Czirn sprowadzeni przez książąt brzeskich. W okresie wojen husyckich zdobyli sławę kombinatorów, którzy przystają do silniejszych. Wykorzystując słabość władzy książęcej, zbudowali tu w roku 1439 zamek i zrobili z niego gniazdo rozbójników. Napadali najczęściej na karawany kupieckie jadące z Czech wzdłuż Wzgórz Strzelińskich do Wrocławia, potrafili także docierać na przedmieścia Brzegu, a nawet splądrować zamek biskupi w Otmuchowie. Zamek dwukrotnie niszczony przez mieszczan wrocławskich, brzeskich, wojska biskupie i książęce. Nie ukróciło to szybko rozbójniczego procederu. W roku 1482 zamek został zniszczony przez księcia legnicko-brzeskiego Fryderyka. Z czasem rodzina rozbójników ustatkowała się i zdobyła łaskę książąt, i zamieszkała w posiadłości u podnóża wzgórz: dwory-zameczki w Siemisławicach i Przewornie. Za grzechy przodków Jerzy Czirn ufundował nowy kościół w Krzywinie. Ród wygasł w 1615 r. i jego zamki przeszły w posiadanie książąt brzeskich. O ruinach na Gromniku przypomniano sobie dopiero po I wojnie światowej. Na szczycie góry znajdowała się gospoda i wieża widokowa, jednak wysadzono je w 1945 r.
Od wielu lat Gromnik jest najpopularniejszą atrakcją Gminy Przeworno. Liczne szlaki turystyczne – ścieżki piesze i rowerowe, wieża widokowa, mury dwuabsydowej rotundy, stare mury otaczające XV – wieczny zamek oraz schody prowadzące do podziemnego pomieszczenia zamku sprawiają, że w okresie wiosenno-letnim pojawia się tutaj mnóstwo turystów. Znaleziska ruchome odkryte podczas badań archeologicznych na tym terenie zostały przeniesione do pobliskiego Centrum Turystycznego w Romanowie (miejscowość położona najbliżej wzgórza).
Szczyt Gromnika (393 m n.p.m.), będący najwyższym wzniesieniem Wzgórz Strzelińskich, od dawna wzbudzał zainteresowanie naukowców. Ze źródeł historycznych wiadomo było, że na wierzchołku znajdował się w XV w. rycerski zamek rodziny Czirnów, po którym jednak zachowały się bardzo skąpe widoczne w krajobrazie ślady materialne. Z dawnych zamkowych fortyfikacji ostały się jedynie fortyfikacje ziemne w postaci systemu wałów otaczających kulminację Gromnika. Wszystkie elementy murowane zostały w przeszłości zburzone lub rozebrane, m.in. w XIX wieku w celu pozyskania kamienia budowlanego, z którego wzniesiono wieżę widokową oraz inne elementy ówczesnej infrastruktury turystycznej.
Mimo zniszczeń substancji zamkowej, dzieje zamku na Gromniku dość dobrze zostały poznane przez historyków. Zamek wzniesiony został stosunkowo późno, bo dopiero w 1439 r., kiedy bracia Opitz i Hayn Czirnowie uzyskali o księżnej brzeskiej Elżbiety zgodę na budowę w tym miejscu murowanego zamku. Opitz Czirn, znany ówczesny śląski szlachcic, piastujący szereg ważnych funkcji na ziemi strzelińskiej, trudnił się jednak również ściąganiem haraczy od zmierzających przez jego tereny w stronę Wrocławia i Świdnicy kupców. Taki proceder określany był w średniowiecznych kronikach (powstających zwykle w kręgach mieszczańskich) jako zbójnictwo, zaś rycerzy w ten sposób powiększających swoje dochody nazywano rycerzami-rabusiami, z niemiecka Raubritterami. Bogate śląskie miasta, głównie Wrocław i Świdnica, podejmowały wyprawy zbrojne na zamki należące do Raubritterów. Największą kampanię przeciwko rycerzom-rabusiom podjęto w 1443 r., kiedy zburzonych zostało kilka zamków, m.in. warownie na Gromniku (w sierpniu), w Starych Kolniach koło Brzegu oraz zamek Karpień koło Lądka Zdroju na Ziemi Kłodzkiej.
Wpływy rodziny Czirnów na dworze księcia piastowskiego księcia Ludwika II legnicko-brzeskiego musiały być jednak duże, gdyż już w 1446 r. Opitz Czirn uzyskuje książęcą zgodę na odbudowę zamku na Gromniku. Również i ta druga faza istnienia zamku oświetlona jest dość dobrze źródłami pisanymi. Wiadomo, że około 1475 r. Czirnowie opuścili zamek na szczycie i przenieśli się do Przeworna, gdzie zbudowali swoją nową rezydencję, w XVI w. przebudowaną w stylu renesansowym.
W przeciwieństwie do dość dobrze poznanej historii XV-wiecznej warowni na Gromniku, bardzo niewiele wiadomo było o wcześniejszych dziejach Gromnika. Brakowało po prostu źródeł pisanych, również źródła archeologiczne, na które natrafiano od 2 poł. XIX w., były niejednoznaczne. Niektórzy badacze sądzili, że Gromnik - podobnie jak nieodległy szczyt góry Ślęży - pełnił w pradziejach funkcję ośrodka kultowego, przypuszczano też, że na szczycie mógł jeszcze przed budową zamku Czirnów znajdować się jakiś wcześniejszy obiekt o charakterze militarnym - gród ludności kultury łużyckiej (w 1 połowie I tysiąclecia p.n.e.) lub wczesnośredniowieczny gród słowiański (X-XII w.).
Wiele z tych wątpliwości zostało rozwianych w wyniku podjęcia w 2005 r. na szczycie Gromnika i jego południowych zboczach wielosezonowych archeologicznych badań wykopaliskowych. Badania te prowadzone są przez pracowników naukowych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego przy współpracy z badaczami z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. W toku wykopalisk odsłonięto nie tylko liczne relikty XV-wiecznej architektury zamkowej (związanej z rezydencją Czirnów), ale też udało się potwierdzić wczesnośredniowieczny epizod w dziejach Gromnika. Obecnie już wiemy, że najwcześniejszym założeniem obronnym na Gromniku był słowiański gród otoczony wałami ziemnymi. Funkcjonował on w 2. połowie IX - początku X w. Później nastąpiła trwająca kilkaset lat przerwa w dziejach zasiedlenia góry. Kolejną inwestycją była dopiero budowa zamku Czirnów w 1439 r. Po opuszczeniu zamku na Gromniku przez rodzinę Czirnów przez następnych kilkaset lat, do lat 20. XIX w., niewiele się na górze działo. Sytuacja ta zmieniła się wraz z budową na szczycie wieży widokowej, jednego z najstarszych tego typu obiektów na Dolnym Śląsku, oraz przyległej infrastruktury turystycznej. W XIX i w 1. połowie XX w. Gromnik był jednym z najatrakcyjniejszych celów turystycznych na Dolnym Śląsku, odwiedzanym przez tysiące turystów, nie tylko ze Śląska. Świadczy o tym przeszło sto różnych rodzajów widokówek przedstawiających szczyt Gromnika i znajdujące się na nim atrakcje. Niektóre z tych widokówek adresowane są nawet do Stanów Zjednoczonych!
Po II wojnie światowej Gromnik stał się obiektem zapomnianym. Przyczyniło się do tego zburzenie wszystkich murowanych obiektów (wieży widokowej, gospody i innych) w ostatnich miesiącach wojny. Na Gromnik wchodzili tylko mieszkańcy okolicznych miejscowości, grzybiarze i turyści wędrujący turystycznymi szlakami (na Gromniku krzyżuje się kilka znakowanych szlaków turystycznych). Miłośnicy zabytków, zwłaszcza średniowiecznej architektury militarnej, musieli czekać aż do początków XXI w., aby zobaczyć ponownie odsłonięte relikty tutejszego zamku. Niewątpliwie atrakcją szczytu jest zbudowana w 2011-2012 r. wieża widokowa, ze szczytu której relikty zamku prezentują się szczególnie okazale. Trzeba podkreślić, że zaproponowana przez projektantów wieży konstrukcja szachulcowa tej wieży nie jest przypadkowa. Właśnie w tej konstrukcji wzniesiono w średniowieczu część budynków zamkowych, znajdujących się w zachodniej części polany szczytowej. Na ich pozostałości archeolodzy natknęli się w pierwszych sezonach swoich badań (2005-2007).
Podczas badań zamku odkryto wiele interesujących zabytków, tzw. ruchomych. Obok ułamków naczyń glinianych archeolodzy znajdowali unikatowe (nie tylko w skali Śląska) ozdobne kafle piecowe (tzw. kafle figuralne), metalowe elementy uzbrojenia, ozdoby, narzędzia. Ciekawymi zabytkami są też znajdowane na szczycie monety, wśród których wiele egzemplarzy to okazy fałszywe. Archeolodzy są przekonani, że na Gromniku Opitz Czirn założył warsztat menniczy, w którym fałszowano monety, przede wszystkim polskie denary jagiellońskie. Fałszowanie monet było w średniowieczu oczywiście zabronionym procederem, za który karano śmiercią. Jak widać Opitzowi Czirnowi się upiekło, zaś jego "grzeszki" ujawnione zostały dopiero po przeszło 650 latach.
(tekst dr hab. Krzysztof Jaworski, prof. UWr)
